Salaysay ed Litiratura na Pangasinan: Saray Polina na Litiraturan Pangasinan



I.



Say litiraturan Pangasinan nanumpisa ed saray Misionarion Dominico nen kumalabinsiam a siglo nen oala ni’d dalem na ley na Kastila so bansan Pilipinas. Saray original tan salin a sulsulat darayan paparin misionario so amaatagey tan angiletneg na salitan Pangasinan ed liturhika tan litirarion linguahi. Karaklan ed saray inmunan nataoag a litiratura tayo et sirmon, dasal, katikismo tan arum ni’ran sulsulat ya inkanan inpangilaknab na katolisismo ed luyag na Caboloan o Pangasinan nen panaon aman.



Onong ed say insulat a salaysay ed libron Pangasinan Grammar (1970) nen Rev. Fidel of Amurrio, say sankasakbayan a koliksion na sirmon pinmaoay nen 1851 tan inprinta ed Madrid. Tinumbukan iya na pablikasion da’ray paparin Dominico nen 1858. Say unaan a Pasion a Pangasinan inprinta nen 1855 tan ag nanbayag pinmaoay met so sakey a baleg a katikismo nen 1869. Say Dalan a Maptek ya insulat nen St. Antonio Ma. Claret tan insalin ed salitan birnakular nen Fr. Agustin Gallego, O.P., pari parokia na Binmaley nen 1881 angga’d 1890. Say sankarakepan a salaysay tan sakey a klasiko ed salitan Pangasinan et say Catecismo na Doktrina Cristiana. Aya et inpalioaoan katikismo ya insulat ed salitan Kastila nen Fr. Mazo tan insalin nen Fr. Salvador Millan. Sikato met so angisalin ed libron El Libro del Pueblo (nen St. Alfonso Ligorio) odino Bangat iran nipaakad ed saray Samploran Ganggay Dios. Si Fr. Millan so nansulat met na piga’ran librita tan novena ya uusaren tan babasaen ni angga’d natan.



Say Masanton Kasulatan insalin dia’d gapo’y kumaduamplon siglo tan basi ed Biblian nisulat ed salitan Kastila ya tataoagen da’y De Valera tan inprinta na American Bible Society. Say niribisan idision na sayan Biblia nen 1924 ag la nisulat ed malinew a Pangasinan.



Kasumpal na panao’y Kastila oala’ray pa-Pangasinansi ya nansusulat met la’y kansion, moro-moro tan zarzuela. Ed saraya pigpiga’ra labat so niprinta, bangbalet saray mayor a baley oala’y zarzuelista ran dili: Catalino Palisok na Lingayen, Julian Zulueta na Calasiao, Francisco Rosario na Manaoag tan Pablo Mejia na Malasiqui. Si Mejia so nansulat na bayograpiya nen Jose Rizal; say kuan da niprinta iya tan nisulat ed marakep tan oala’y sukat a talurtur. Sakey met si Mejia ed angipaalagey na tataoagen da’y Awiran na Pangasinan nen 1912 tan naandi nen 1921.



Antis tan kasumpal na kumaduan Giyira Mundial linmesa ira’y duaran elenleneg a nobilistan si Maria C. Magsano tan Juan C. Villamil. Apatiran nobila so nisulat nen Magsano: Colegiala Dolores, Samban Ag Nabenegan, Nami-ko (salin nanlapu’d salitan Haponis) tan Bales na Kalamangan (oala ni so kopia na sarayan nobila ed City Library na Dagupan). Tan anemiran nobila so nisulat nen Villamil: Ampait A Pagbabawi (1950), Imis na Kapalaran, Pakseb na Kapalaran, Pinisag Ya Puso, Dyad Tapew Day Daluyon tan Sika tan Siak.



II.



Nanlapu nen dikada na 1960 odino 1970 angga’d taon na 2000, naandi ‘ray sumusulat tan umaanlong na Pangasinan. Balet abilay so pluma ra nen inorganisa nen Jaime P. Lucas, sakey ya umaanlong na salitan Iluko, so Ulupan na Pansiansia’y Salitan Pangasinan. Sikato met so inmalagey ya unaan na pangulo na sayan Ulupan.



Dia’d panamegley na Ulupan abilay met so palapagan o magasin ya Balon Silew, inngaran ed Silew ya inpaoay nen Maria Magsano nen 1934 tan tinmunda’y pablikasion nen 1943. Nen 1948, binilay na palapagan ya Philippine Courier bilang Sandiy Silew balet tampul met a naandi nen naandi la’d sirkulasion so abitlan palapagan. Say Balon Silew natan so alenleneg a palapagan ed Pangasinan ya mangiiter na bilay na pluma ed saray gendat tan balon sumusulat tan umaanlong ed luyag a singa sikara nen Leonarda Baltazar (Amor Cico), Linda Andaya (LIRA), Sergio Bumadilla tan arum ni’ra.



Araya so polina (pollen) na litiraturan Pangasinan. Polina kuan ko ta anggapo’y nataoag ya ulat odino sengeg na litiratura’y Pangasinan. No umamengen a maong so historia na litiratura tayo, bengat-bengat irayan linmesa ed panaon dan dili. Manlapu’d sulsulat tan salin da’ray Misionarion Dominico angga’d panaon da’ray zarzuelistas, panaon da’ray nobilista tan panaon da’ray kontimporarion umaanlong tan sumusulat ed sayan milinio.



Paimano: Say unaan a parti na sayan salaysay et basi ed akasalet a salaysay a Pangasinan Literature (pp. 258-262) nen Rev. Fidel of Amurrio ed libro ton Pangasinan Grammar. Misasalamat ak ed si Jaime P. Lucas ed inpangiter to’d siak na sakey ed saray pigpiga’ra lan kopia na abitlan libro. Oala met so binayes a daiset ya inpormasion nanlapu’d Kasaysayan na Silew nen Pascual Saguy Mejia ya pinmaoay ed 2nd Anniversary and Induction Program na Ulupan na Pansiansia’y Salitan Pangasinan.

Comments

Popular posts from this blog

About | Santiago Villafania

Gamal: A Collection of Pangasinan Short Stories