Anto so Kakanaan na Sakey ya Umaanlong a Pangasinan?

Para angan ko ed saray oala ni ed kalangoeran ya naubol so ulo ra ed aoiran no iner say uusaren a salita et Filipino tan English, nayarin anggapo. Ompano ag da labat la naparlasan na linggis ira’y sulsulat da’ra’y pigpigaran umaanlong ed luyag. Say makasengeg, anggapo’y pililikna la na tobunbalo ed abangonan ya salita. Sakey ni, ag da aaralen, panaaralan tan inaral so salitan Pangasinan ed impapaletneg iran aoiran tan unibersidad.

Naandi ira’y umaanlong tayo a singa no kaoayan ed datin Caboloan. Anggaman ontan, nampanaon so salita tan litiraturan Pangasinan ed lima da’ra’y zarzuelista a manlapu ed si Pablo Mejia angga ed say nobilistan si Maria Magsano. Limamplon taon so apalabas insan lamet binmaltaw ira’y pluma da’ra’y sumusulat ed taoir a salita. Bangbalet asagmak ira natan ed mairap a kipapasen ta aliing tan abangon ira ed panaon da’ra’y kailalakan ya oala’y siping a dila.

Anggapo la’y dengel na sakey ya alindaoay ya umaanlong ta pilatek ni na karaklan ira’y sumusulat ed bayes a dila. Ipikto iya na impakurang a polisiya ed edukasion ya usaren so Filipino, say salitan onkana ed lapag a bansa tan say salitan Inglis.

Anto sirin so kakanaan na sakey ya umaanlong a Pangasinan natan? Oala kasi? Balabaleg, ta oala’d lima da’ra’y umaanlong so bilay na salita tayo. Sikara so sangput a manangiyagel ed kaandi tan katiguay na salita o lingguahi tayo. Oala’d lima da’ra’y umaanlong so ibolusion na salita tan litiraturan Pangasinan.

Saray umaanlong et alioan para ed saray kapara da ‘ran umaanlong labat, ingen, sikara so mansisirbin manangioanoan ed saray oala ni ed kalangoeran ta pian nakabatan tan naamtaan da so balor na salitan abangonan.

Dia ed biek taew, laut la ed bansan America, oala ‘ra’y itatalaga ran Poet Laureate ed kada Istado. Simbaoa ira na atagey a kalkalar. Bibirbiren tan ikikinon da met la’ra’y umaanlong natan a mansusulat ed dili ran salita ed nanduruman rihion dia’d apatiran sukong na mundo. Pigara ed saray nagmaliw a Nobel Prize Winner for Literature et umaanlong - Rudyard Kipling, Rabindranath Tagore, William Butler Yeats, T. S. Eliot, Pablo Neruda tan arum ni’ra.

Kanian sirin kabaleyan tan kaluyagan, no tepeten yo no anto so kakanaan na sakey ya umaanlong a Pangasinan?

Makanakana ira a singa saray bumabangat, abogado, doktor, pastor, politiko, panadiro, basuriro tan managlako’y pandisal ya onliliber-liber ed kaabungan tayo no palbangon.

Say tepet ko balet, anto so kakanaan mon mibabaley ed luyag na Pangasinan no ag mo amta ya isulat odino basaen so dilim ya salita?

Bilang panumpal, niraya ay so piga’ran anlong a sonito ya kabiangan na kaplesan kon susulaten a libron oala’y titulon Malagilion: Soniton Pangasinan.

sonito 143

"if we lose our language, we lose our culture,
our identity as Pangasinenses”

say kaandi na taoir a dila
kaandi met na pakabirbiran
na boleg ono kailalakan
tan say kulturan katekep tonia

Pangasinan so magter a lamut
a nanlapua’y gapon aoaran
say bini na aoantan linmesa
dia ed dakulap na Caboloan

aya so salita da’ra’y musia
tan saray anito tan dinidyus
a tinmalintao dia ed luyag
nen panaon na onan atateng

aya so engas na aristo ra
say bilay a nepeg a mansiansia

sonito 144

(para ed si Gov. Victor Aguedo Agbayani)

say kuan da dapo kayon kaili
sakey ya aoantan politikon
nanlapu’d boleg da’ra’y Iluko
akayurong natan ed Urduja -
trono na prinsisa ed porooa

alioan marakep so niboyboy
tan akasabi ed pakarngel ko
kanian ag ko la iilaloan
so pililikna yo ed salita
tan kultura na pinablin luyag

bang komun denglen pa ‘ra’y pilalek
na umaanlong dia’d Pangasinan
karakel iraya ‘man ya bolo
ya impoponpon la’ra ed lingoan