Ed Pangitanggoyor na Anlong tan Umaanlong a Pangasinan

Masurin tua ya say bilay na sakey a salita wala ed mabunan kuritan ono litiratura. Pintal ed salita so tawir a kultura na totoon manuusar ed saya. Bangta, anto so kakanaan tonia no anggapo so kamarerua odino koliktibon sininop ya kakabatan tan ilalam ya nidatek ed awaran tan kuritan na makankien?

Say salitan Pangasinan nipanon ya mabilay a kuan, nikesneg balet ed asagmakan ton lobuk ono kipapasen. Anggapo so pakayari to nin miampar ed saray salitan nilugar tan mabulaslas a singa kawalaan da la’ra’y kuritan na Tagalog, Cebuano, Iluko, Hiligaynon, Bicolano tan arum ni’ran mayor a lingguahi ed lapag a bansa.

Dia’d maanlong ya panangibekas, maatap la’ra’y musian mangaantabay ed saray umaanlong tan sumusulat tayo natan odino agtayo ni nipaalagey o niletneg ed malet tan mabiskeg a pundasion so parnasun Pangasinan.

Asipur ira’y umaanlong a Pangasinan a singa inkasipur na malayug ya Caboloan. Onkapalduan siglo insan ira sinmulming lamet lapu ed pililikna tan pilalek ya onosbong pian ombayongabong so tawir a salitan tan naogsay so balon liknaan tan sensibilidad.

Dia’d impangiparungtal nen Dr. Ma. Crisanta Nelmida-Flores ed Balikas na Caboloan (NCCA, 2005), inkuan da:
“In recent times, vernacular writers dwindled in number as more and more Pangasinan writers educated and exposed to foreign literatures and periodicals shifted to English.”

Talomplo tan lima’y taon sakbay tonia, inkuan nen Rev. Fidel of Amurrio:
“Starting since the uprising of Serrat in 1816, Iloko settlers were coming to Pangasinan, especially to the barrios of the boundary towns. This gave origin to the strange phenomenon: many Pangasinanes gave up their language for the language of those who came to make a living among them. (Pangasinan History and Literature, 258)”

No ontan sirin, dia’d sarayan abitlan punto labat atuldekan la so kipapasen na Pangasinan bilang sakey a litirarion lingguahi. Manlapu ed baybay o amianen inmaliwedwer so salitan Iluko ed apatiran sokung na luyag, tan manpu ed sagur linmaknab so salitan Tagalog tan English bilang medium na panagbangat ed saray awiran tan unibersidad. Makasengeg na kalkalnan apapas so lamlam da’ra’y tobunbalo ono balon kailalakan ed dilan abangonan.

Ingen, lalon agimperan ya maung so kipapasen da’ra’y umaanlong tan sumusulat ta karaklan ed sikara et nansalat na salitan makana odino mausar ed sikara pian makapibansag ira ed kurang na kuritan ed paway na luyag.

Gisla na Kamarerua da’ra’y Umaanlong a Pangasinan

Wala la’y anlong a Pangasinan sakbay ya imaparungtal na misionarion Kastila so alpabiton Latin tan say insulat ono inkorit ya Pangasinan. Say anlong tayo et “oral” odino imbalikas a singa saray: pabitla, bonikew, diparan, pangoliran, bando, pasantabi tan ditso; tan saray inkansion: say dangoan, tambayo tan petek.

Say sankaunaan ya inkorit iran anlong ed salitan Pangasinan ed saray liturhiyan inusar da’ra’y misionarion papari ed katikismo nen ileletneg da ni ed luyag so Katolisismo. Kaiba ed saraya so gozos tan impanbilay.

Inkorit tan impalapag ira’y sankasakbayan ya amoroson anlong nen komalabinsiam a siglo labat. Bangta agto iya asabi ono agamoran so sankatageyan ya pakabirbiran anggano nen panaon ya tinawag dan Golden Age of Pangasinan Literature (circa 1920-1940s) sanen kapigan inkinon ira’y matalunggaring iran sumusulat na zarzuela tan kombilay (novel) manlapu ed sikara di Pablo Mejia tan Catalino Palisoc ya angga ed sikara di Maria Magsano tan Juan Villamil.

Wala met ira’y umaanlong a sinmulming kasumpal na “golden age” ya angga ed katatdang na komaduan milinium. Pigara ed sikara ed nipalapag ed Silew, Sandiy Siley, Tunong tan Traveller. Bangta, lamet, dia’d maanlong a panangibekas, impireg met la’ra ed beneg na kanonotan no ag intabon ed lingwan a singa saray umaanlong ya akauna ed sikara. Balbaleg a rason so ag impangigalut na obra da ed liblibro tan say kakulangan na pililikna tan aprisasion na bumabasan karaklan ed kuritan a Pangasinan.

Say balon sulming ya umaanlong natan ed loub tan paway na luyag so mangitatalindeg na anlong tan say kuritan ed salitan Pangasinan. Ontan la’y pilalek tan ilalo ran naitandoro so Pangasinan bilang sakey a litirarion lingguahi. Tan dia’d panamegley na anlong et nagamoran tan magnayon so abayag lan pitamitam ya simbalo ono renaissance.

Libit so balon sensibilidad tan say kakabatan ed modirnon tiknolohiya, akaparaan iran begtewen so maalindaway ya katakelan paunla ed dalan na riklamasion na tawir a dila. Say anlong a Pangasinan natan et nampayak la’y kawayangan. Mogmon akablos ed kawalaan ton pangawan. Ipapanengneng to’y lupa na luyag ed aspito na mata da’ra’y anakbanua odino baknang ya umaanlong.

Comments

Popular posts from this blog

About | Santiago Villafania

Gamal: A Collection of Pangasinan Short Stories