MALAGILION: Sonnets tan Villanelles: Say Basa ed Anlong nen Santiago B. Villafania
nen Renato R. Santillan
Matalag la’ra’y umaanlong natan ed salitan Pangasinan. No wala bilbilang et wala’d sukong. Ag naibebesngaw so linawa na umaanlong ta anggapo’y kumpiansa ed sarili ton lawas odino anggapo’y makakaimano ed sikato. Pinatua to ‘ya ed sakey ya bantag ya ginawak. Tinepetan ko’y limamplon istudyanti ya ilista da’y kabat dan umaanlong ed Pilipinas. Dakel so naisulat da. Balet nen say tepet ko la et manlista ira’y kabat dan umaanlong ed Pangasinan, anggapo’y naisulat da. Say sakey ya rason ya ibabaga da’ra’y ogogaw natan, ansakit man ya dengelen et “bariotik kono so salita na Pangasinan”. Kanyan ag makapakelaw no saray onuusbong ya kalangweran et agda anta la’y mansalita na Pangasinan. Kanyan nantepet si Armando Ravanzo ed sakey ya salaysay to: Is Pangasinan A Dying Dialect? Ed sayan tepet nen Ravanzo, inebatan to ya nen Santiago Villafania. Say kuanto:
"Maksil so pananisaiak tan amtak ya dakel so onabobon ya ag ompapatey sa salita tayo. Balbaleg labat so impanguman na salitan Pangasinan no ikumpara nen antis ya sinmakbit iray Kastila ed pampang na Caboloan."
Ed sayan ebat nen Villafania baleg lan tua so indoma na salitan Pangasinan no dengelen ira’y salita na kalangweran. Nanlaok na tagalog odino ingles so salita na kalangweran. Agmo nadengel so salitan alalarem ya Pangasinan ed salita da. Ed sayan nagagawa, wala’y sakey ya kimey na umaanlong. Bilayen to so alalarem ya salita na Pangasinan. No tongtongen so tua et anggapo’y alarem ya salita na Pangasinan. Aglabat nauusar ya kanyan agdala anta so labay ton ibaga. Onya so ginawa nen Sonny Villafania ed libro ton: Malagilion: Sonnets tan Villanelles.
Say Porma na Malagilion nen Villafania
Say anlong ya ginawa nen Santiago Villafania ed MALAGILION et dia’d porman sonito tan villanelle. Talumplon lasos tan animiran sonito. Say villanelle et limamplo. No porma’y pantotongtongan et wala’y sukat tan tugma to ‘ya. Onya so sonito tan villanelle. Istandard so porma to la ya. Sarag ton iribisan daiset balet say linya to ‘ya ag nayarin salatan. Immanoen pa’y sakey ya sonito’d Malagilion:
sonito 1
(1) kawalaan mo natan Urduja?
(2) anggapo’y makaamta no iner
(3) so angisinopan da ed sika
(4) say linget tan dala’n impaterter
(5) tinmubo iran dika na dalin
(6) pian nasakuban so angarian
(7) agko amta no aya so bilin
(8) bilang prinsisa na Caboloan
(9) nabilang so istoryan nisulat
(10) istoryan mangipakabat komun
(11) no sika et tua o mito
(12) bonga’y kanonotan na totoon
(13) pinabli ran maong so luyag da
(14) kanian say ngaran mo inako ra
Gabay kon balansi so pambasak ed saya’y libro nen Villafania. Kanyan sabay tayon imanoen so anlong to’d Malagilion. Say sonito kuanto’d diksyonaryo: anlong ya mangidadalakdak na sakey ya kanunutan odino liknaan dia’d loob na 14 ya linya. Ed sayan alimbawa na sonito nen Villafania, kinulungan ko’y numero tapian naiduma’y imano so anlong to. Wala’y katorsin linya to ya. Say balang sakey ya istansa to et wala’y linya ton talora. No imanoen so sukat to’d balang linya wala’y samplora. Say unaan ya linya to ya et wala’y sisura to. Kawalaan mo/ natan Urduja? Balet no imanoen so tinmumbok ya linya et anggapo’y sisura to. No bilangen so limaran sukat et apaldwa ‘ma’y kumadwan linya na sonito ed maka tan amta. (2) ang-ga-po’y ma-ka/am-ta no iner. Say sisura na tatawagen et paldwa na anlong ed sakey ya linya. Say kulaa’y sisura na sonito to et dia’d linyan 1, 5, 6, 7, 8, 11 tan 14. No imanoen so tugma to ya et a, b, a, b, c, d, d, c, e, f, e, f, a, a. Say istanza to ya’y sonito 1 et 3/3/2/3/3. Imanoen pa la met so sakey ya sonito nen Villafania:
sonito 64
(1) wala’y no anton kebiew ed pagew
(2) sanlabi lan ag pakaugipa’y
(3) pannunnonot ko’d isabi’y agew
(4) a pangikban yo’d lobir na bilay
(5) asingger lan onselek so banwa
(6) magano lan onkupit so matak
(7) ompawil ak la’d podir a panggia
(8) pamatanir yo’d bugtong ya anak
(9) dia ed yarap yo’d say Makauley
(10) piaet kon nagamoran yo’y tawen
(11) anggan say pusok et mantagleey
(12) maliket kon abete’y arapen
(13) ta amtak wala kila’d akualan
(14) na Impiniton Sankatageyan
No pansinen so sonito 64, wala’y sukat to ‘yan samplora. Say kulaa’y sisura to, dia'd linya na 1, 2, 3, 4, 7, 8, 9, 11, 13 tan 14. Say tugma to ya et a, b, a, b, c, d, c, d, e, f, e, f, g, g. Say istansa to ya 4/4/4/2. No basaen ni’ra’y sonito ed malagilion, pigara’y abuon istanza. Wala’y 4/4/4/2, 2/2/2/2/2/2/2, 5/5/4, 7/7, 14, 2/2/2/2/2/4, 2/2/2/2/3/3, 1/2/4/1/2/4, 4/4/6, 5/2/2/5, 3/4/3/4, 4/5/5, 3/2/4/2/3, 2/4/4/4, 5/5/2/2. No imanoen so sonito 1-364, anggapo’y inusar nen Villafania ya bantas. Imanoen so Villanille ya insulat nen Villafania ed malagilion. Say villanelle et anlong ya liriko. Wala'y labinsiyam ya linya to 'ya. Nauulit so dwaran linya to ya. No imanoen so villanelle nen Villafania napansin yan tinumbok to’y ley na villanelle. Imanoon pa’y sakey ya villanelle nen Villafania:
Villanelle 1: Talabay
“Education’s,only,the,Envelope –
Give,me,the,Letter.” – Jose Garcia Villa
(1) say talabay et sobri lambengat
(2) ya anggapo’y iyan ono karga
(3) iter o yawat yo’d siak so sulat
(4) no iner inkorit ira’y bangat
(5) pangoliran tan saray simbawa
(6) say talabay et sobri lambengat
(7) anggapo’y balor a singa galat
(8) singa dunong ya ag ikakana
(9) iter o yawat yo’d siak so sulat
(10) tapian nagamoran so pirawat
(11) a pangiwanwan ed inkapalsa
(12) say talabay et sobri lambengat
(13) aya et nayarin naandipat
(14) no ag niubol ono nilikna
(15) iter o yawat yo’d siak so sulat
(16) ta wadtan ira’y tepet tan ebat
(17) ed dorongawa’y bilay dia’d talba
(18) say talabay et sobri lambengat
(19) iter o yawat yo’d siak so sulat
Say villanelle nen Villafania ginamitan to’y epigraph ya inala to’d sakey ya anlong nen Jose Garcia Villa. No imanoen so villanelle ed tagey say inulit ya linya et 1 tan 3. Labinsiyam so linya to ‘ya. Say kulaan ya sisura to et wala’d linyan 1, 3, 5, 6, 7, 8, 9, 11, 12, 14, 15, 16, 17, 18 tan 19. Say tugma to ya et a, b, a, a, b, a, a, b, a, a, b, a, a, b ,a, a, b, a, a. No say pangibasian ya tugma to et ed say Arti Metrica Del Tagalog nen Dr. Jose Rizal say tugmaan na Villanelle nen Villafania et wala’d patinig tan maksil ya katinig. Samplora’y bilang to yan pantig balang sakey ya linya. No imanoen ni’ra’y villanelle ed malagilion nen Villafania, amin et wala’d samploran bilang ya pantig ed balang sakey ya linya. Onya to met ya dia’d tugma to ya, a, b, a, a, b, a, a, b, a, a, b, a, a, b ,a, a, b, a, a. Balet no pansinen so villanelle 4: Urduja nen Villafania. Naimatonan so villanelle to et wala’d makalnan katinig ya amin so tugma to no ibasi ed Arti Metrica Del Tagalog. Amin ya linya to ya saksakey ya tugma: Imanoen so pigaran linya:
(1) agay la’y binta na impanlupam
(2) postura ka na kinalakian
(3) aya so ipapatnag na matam
(4) dia ed ritmo na sayiao ya tagam
(5) tewek ira’y amin ya talawan
(6) agay la’y binta na impanlupam
No imanoen so salita’d sampot, impanlupam, kinalakian, matam, tagam, talawan, impanlupam et wala’d saksakey ya tugma basi ed say aral nen Dr. Jose Rizal ed anlong. No say pantotongtongan et makalna tan maples ya tanol na salita, Say impanlupam et walad matantan ya tanol insan say katugma to yan matam, tagam et wala’d maples ya tanol. No ibasi ed kindi Dr. Jose Rizal ya so tugmaan to wala’d simple o payak ya tugma so villanelle nen Villafania. Ompapaway ya say linya ya manlapo’d unaan tan kumalabinsiyam et mankatugma.
Say Balikas nen Villafania
Dia’d unaan ya sonito nen Villafania, naobserbaan ya tampol so tepet to’d unaan ya linya: kawalaan mo natan Urduja? Ed sayan tepet nen Villafania ipapanengneng to labat ed saray kaluyagan nen Villafania no panon ton kaimportanti si Urduja ed balang sakey ya Pangasinan. Ta si Urduja et simbolo na Pangasinan:
Kawalaan mo natan Urduja?
Anggapo’y makamta no iner
So angisinopan da ed sika
Aliwa labat ya sonito 1 so angibalikasan nen Villafania so liknaan to’d kaluyagan no panon ton kaimportanti si Urduja ed Pangasinan: Naimatonan ya dia’d arom ni‘ran sonito to:
sonito 139
dia ed panamegley na singgulo
karaanan ya apis na laman
na kinalakian nen Urduja
sonito 136
anggano wala ‘ra so kamuyong
a nanlapu’d boleg nen Urduja
villanelle 50
mamaarap ka’d dapit-letekan
dia’d luyag nen binarin Urduja
lingay mo’y luyag na Cabaloan
Tua man o sakey labat ya mito si Urduja, maksil so pananisia da’ra’y Pangasinan ya si Urduja et aminsan ya angulo’y luyag na Pangasinan. Say sakey ya pipirawat nen Villafania ed saray kaluyagan to et no panon ton aroen tan pabunaen so salita na Pangasinan lalo la’d saray kalangweran:
sonito 136
singa bukbukor ko’y mibabakal
ed saray kailalaka’y biklat
ya angakamo’y dila’y Pangasinan.
Ed sayan alimbawa nen Villafania, papasikian to ira’y tinmutunda la ‘ran umaanlong ed Pangasinan ya italindeg da o so Pangasinan. Tapian ombuna tan unosbong so litiratura tonia.
sonito 128
dia’d inkasil da ra’y dayon musia
kinmuyep so masnag a liwawa
ed muling na musia’y Pangasinan
Ed sayan sonito nen Villafania, mapatpatnag ya saray Pangasinan et sananey ya salita so papablien da. No undayo ka bilang ed siyudad na Dagupan, daiset la’y ogogaw ya makapansalita’y Pangasinan lalo la no say binalegan to et dia'd mismon baley na Dagupan.
sonito 114
Balet saray tobun-balo natan
Dia ed binmungayabong ya siudad
Dinmalin tan binmato’y dila ra
Salitan Tagala’y pilatek da
Ansakit balet tua. Anggaman ontan saray arom ya umaanlong ed Pangasinan ag unabobon ya unkoyep so salita na Pangasinan. Maksil nin sinsya so pananisia nen Villafania ya mabuna sa litiratura na Pangasinan:
villanelle 46
say bilay na tawir a salita
say pansiansia’y dilan Pangasinan
wala’d mabunan litiratura
Pinatuaan to 'ya tan initdan to’y pakapatnagan ya ag unkokoyep so litiraturan Pangasinan nen si Villafania et initdan to’y libro si Virgilio S. Almario, sakey ed saray kritiko to:
sonito 164
(para ed si Virgilio S. Almario)
anlemlemew so liknaa’d pagew
nen yawat ko’d sikayo so libron
Pinabli tan arum ni’ran anlong
anggano wala so panduarua
ompano gaygayen yo’d palian
ta nidatek lanti’d Pangasinan
anggaman ontan emben yo natan
so balikas na musian abangonan
ed abayag ya impakalingwan
aya met so ebat ko ed kuanyo
ya riklamasion na kanonotan
para ed saya’y lapag a nasion
ta say litiraturan panrihion
wala la’d tambib na ibolusion
Amayamay so balikas nen Villafania ed libro ton Malagilion balang sakey ed kaluyagan to. Balet say sakey ya palanang ya ag natitilak ed anlong to et say literaturan Pangasinan et kapara na arum ya salita ya singa tagalog ya wala’y naipaway to yan kuritan.
Say Panrinacimiento ed Pangasinan nen Villafania
Say sakey ya makapaimano ed Malagilion nen Villafania et saray salitan Pangasinan ya ag natalusan na kalangweran. Ta pian napatwak ya, nan bantag ak ed saray iskwela ya samploran salita ya ginamit nen Villafania ed Malagilion. Empaebatan ko’d sikara ya tan ipatalos da no antoy labay ton ibaga man ya salita. Duamplon manaaral ed hayskul so pinilik. Saray salitan impaebat ko tan ipatalos da: anlong, kuritan, banwa, agalpong, egpang, dayabdab, Caboloan, peget, wirwir tan lapayap. Ed sarayan salita, anggapoy nipaliwawa da. Say tepet da’d siak, no iner ko inala yan salita. Makapaermen so pinawayan to may ginawak ya bantag. Ed sayan pakapatnagan, tua labat may ibabaga nen Villafania’d salaysay to’d Balon Silew:
"Say atagey ya klasin Pangasinan so abayag lan abalang o naandi ta nabilang labat iray umaanlong tayo nensaman angga ni ed natan."
Ag pimmayag si Villafania ed sayan matuan nagagawa. Kanian naimatonan dia’d anlong to’d malagilion dakel so salitan Pangasinan ya binilay to tapian nausar da’ra’y untotobon Pangasininsi. Tan say bilin to ra’d kapara ton umaanlong:
sonito 231
O pinabpabli ‘ran umaanlong
pluma’y malayug a Caboloan
liing yo ‘ra’y naugip a musia
dia ed parnasu na Pangasinan
ikorit yo lamet ira’y anlong
tan saray tongtong kabayawasan
kansion yo lamet ira’y laineng
tan saray hambayon abangonan
koloran yo’y dapul ya ilalam
da’ra’y wala ni ed kalangweran
yubol yo’y dila ra’d pangoliran
tawi'd saray tumatagaumen
angga’d masibeg la’ran milupa
tan ikinon so dilin salita.
Say tepet ed saray umaanlong, kapigan ira mansulat tan italindeg so salitan abangonan da, no kimmapoy la’y laman da tan aglara makalikna? No bilbilang et natatakot dan ibaga so liknaan ta say rason et agdara iimanoen, wala so bilin nen Villafania ed saray umaanlong:
sonito 191
agka mapaga umaanlong
no agda nabasa’y kanonotan
no agda natalusa’y liknaan
ya inkorit mo ed saray anlong
agmo paniinapa’y linawa
no agda nagawat so katagey
no agda natukor sa karalem
na kawayangan na ilalam mo
sonito 193
bawim so Paranasun Pangasinan
O kaluyagan ya umaanlong
lagyat mo ‘ra’y sinmaew ya musia
sakbay ya onkilot so ilalam
sakbay ya naayos so linawa
Kanyan saray umaanlong et sikara so ilaloan na ibangon na litiratura na Pangasinan. Sikara so mangipatalos ed saray kalangweran tapian sarama’y salitan nababalang la ed Pangasinan et nabilay. No agnira natenyeg so umaanlong ed sayan bilin nen Villafania ed saray Pangasininsi, mapatpatnag ya anggapo’y panangaro da’d Pangasinan.
Pangabatan
Almario, Virgilio S., Arte metrica del tagalog, Poetikang Tagalog ni Dr. Jose Rizal. 1996, NCCA: Manila.
____________ UP Diksyonaryong Filipino.2001, Anvil Publishing Inc.: Pasig City
Jovellanos, Mel V. A Pangasinan – English, English – Pangasinan Dictionary. 2002, Mega Star Printers: Mangaldan, Pangasinan.
Villafania, Santiago B. Ag Umpapatey so Salitan Pangasinan, Balon Silew, Taon 3, Blg. 2, Abril-Mayo, 2003, Lingayen, Pangasinan.
Torres-Yu, Rosario. Kilates. Panunuring Pampanitikan ng Pilipinas. 2006, The
University of the Philippine Press: UP Diliman, Quezon City.
Matalag la’ra’y umaanlong natan ed salitan Pangasinan. No wala bilbilang et wala’d sukong. Ag naibebesngaw so linawa na umaanlong ta anggapo’y kumpiansa ed sarili ton lawas odino anggapo’y makakaimano ed sikato. Pinatua to ‘ya ed sakey ya bantag ya ginawak. Tinepetan ko’y limamplon istudyanti ya ilista da’y kabat dan umaanlong ed Pilipinas. Dakel so naisulat da. Balet nen say tepet ko la et manlista ira’y kabat dan umaanlong ed Pangasinan, anggapo’y naisulat da. Say sakey ya rason ya ibabaga da’ra’y ogogaw natan, ansakit man ya dengelen et “bariotik kono so salita na Pangasinan”. Kanyan ag makapakelaw no saray onuusbong ya kalangweran et agda anta la’y mansalita na Pangasinan. Kanyan nantepet si Armando Ravanzo ed sakey ya salaysay to: Is Pangasinan A Dying Dialect? Ed sayan tepet nen Ravanzo, inebatan to ya nen Santiago Villafania. Say kuanto:
"Maksil so pananisaiak tan amtak ya dakel so onabobon ya ag ompapatey sa salita tayo. Balbaleg labat so impanguman na salitan Pangasinan no ikumpara nen antis ya sinmakbit iray Kastila ed pampang na Caboloan."
Ed sayan ebat nen Villafania baleg lan tua so indoma na salitan Pangasinan no dengelen ira’y salita na kalangweran. Nanlaok na tagalog odino ingles so salita na kalangweran. Agmo nadengel so salitan alalarem ya Pangasinan ed salita da. Ed sayan nagagawa, wala’y sakey ya kimey na umaanlong. Bilayen to so alalarem ya salita na Pangasinan. No tongtongen so tua et anggapo’y alarem ya salita na Pangasinan. Aglabat nauusar ya kanyan agdala anta so labay ton ibaga. Onya so ginawa nen Sonny Villafania ed libro ton: Malagilion: Sonnets tan Villanelles.
Say Porma na Malagilion nen Villafania
Say anlong ya ginawa nen Santiago Villafania ed MALAGILION et dia’d porman sonito tan villanelle. Talumplon lasos tan animiran sonito. Say villanelle et limamplo. No porma’y pantotongtongan et wala’y sukat tan tugma to ‘ya. Onya so sonito tan villanelle. Istandard so porma to la ya. Sarag ton iribisan daiset balet say linya to ‘ya ag nayarin salatan. Immanoen pa’y sakey ya sonito’d Malagilion:
sonito 1
(1) kawalaan mo natan Urduja?
(2) anggapo’y makaamta no iner
(3) so angisinopan da ed sika
(4) say linget tan dala’n impaterter
(5) tinmubo iran dika na dalin
(6) pian nasakuban so angarian
(7) agko amta no aya so bilin
(8) bilang prinsisa na Caboloan
(9) nabilang so istoryan nisulat
(10) istoryan mangipakabat komun
(11) no sika et tua o mito
(12) bonga’y kanonotan na totoon
(13) pinabli ran maong so luyag da
(14) kanian say ngaran mo inako ra
Gabay kon balansi so pambasak ed saya’y libro nen Villafania. Kanyan sabay tayon imanoen so anlong to’d Malagilion. Say sonito kuanto’d diksyonaryo: anlong ya mangidadalakdak na sakey ya kanunutan odino liknaan dia’d loob na 14 ya linya. Ed sayan alimbawa na sonito nen Villafania, kinulungan ko’y numero tapian naiduma’y imano so anlong to. Wala’y katorsin linya to ya. Say balang sakey ya istansa to et wala’y linya ton talora. No imanoen so sukat to’d balang linya wala’y samplora. Say unaan ya linya to ya et wala’y sisura to. Kawalaan mo/ natan Urduja? Balet no imanoen so tinmumbok ya linya et anggapo’y sisura to. No bilangen so limaran sukat et apaldwa ‘ma’y kumadwan linya na sonito ed maka tan amta. (2) ang-ga-po’y ma-ka/am-ta no iner. Say sisura na tatawagen et paldwa na anlong ed sakey ya linya. Say kulaa’y sisura na sonito to et dia’d linyan 1, 5, 6, 7, 8, 11 tan 14. No imanoen so tugma to ya et a, b, a, b, c, d, d, c, e, f, e, f, a, a. Say istanza to ya’y sonito 1 et 3/3/2/3/3. Imanoen pa la met so sakey ya sonito nen Villafania:
sonito 64
(1) wala’y no anton kebiew ed pagew
(2) sanlabi lan ag pakaugipa’y
(3) pannunnonot ko’d isabi’y agew
(4) a pangikban yo’d lobir na bilay
(5) asingger lan onselek so banwa
(6) magano lan onkupit so matak
(7) ompawil ak la’d podir a panggia
(8) pamatanir yo’d bugtong ya anak
(9) dia ed yarap yo’d say Makauley
(10) piaet kon nagamoran yo’y tawen
(11) anggan say pusok et mantagleey
(12) maliket kon abete’y arapen
(13) ta amtak wala kila’d akualan
(14) na Impiniton Sankatageyan
No pansinen so sonito 64, wala’y sukat to ‘yan samplora. Say kulaa’y sisura to, dia'd linya na 1, 2, 3, 4, 7, 8, 9, 11, 13 tan 14. Say tugma to ya et a, b, a, b, c, d, c, d, e, f, e, f, g, g. Say istansa to ya 4/4/4/2. No basaen ni’ra’y sonito ed malagilion, pigara’y abuon istanza. Wala’y 4/4/4/2, 2/2/2/2/2/2/2, 5/5/4, 7/7, 14, 2/2/2/2/2/4, 2/2/2/2/3/3, 1/2/4/1/2/4, 4/4/6, 5/2/2/5, 3/4/3/4, 4/5/5, 3/2/4/2/3, 2/4/4/4, 5/5/2/2. No imanoen so sonito 1-364, anggapo’y inusar nen Villafania ya bantas. Imanoen so Villanille ya insulat nen Villafania ed malagilion. Say villanelle et anlong ya liriko. Wala'y labinsiyam ya linya to 'ya. Nauulit so dwaran linya to ya. No imanoen so villanelle nen Villafania napansin yan tinumbok to’y ley na villanelle. Imanoon pa’y sakey ya villanelle nen Villafania:
Villanelle 1: Talabay
“Education’s,only,the,Envelope –
Give,me,the,Letter.” – Jose Garcia Villa
(1) say talabay et sobri lambengat
(2) ya anggapo’y iyan ono karga
(3) iter o yawat yo’d siak so sulat
(4) no iner inkorit ira’y bangat
(5) pangoliran tan saray simbawa
(6) say talabay et sobri lambengat
(7) anggapo’y balor a singa galat
(8) singa dunong ya ag ikakana
(9) iter o yawat yo’d siak so sulat
(10) tapian nagamoran so pirawat
(11) a pangiwanwan ed inkapalsa
(12) say talabay et sobri lambengat
(13) aya et nayarin naandipat
(14) no ag niubol ono nilikna
(15) iter o yawat yo’d siak so sulat
(16) ta wadtan ira’y tepet tan ebat
(17) ed dorongawa’y bilay dia’d talba
(18) say talabay et sobri lambengat
(19) iter o yawat yo’d siak so sulat
Say villanelle nen Villafania ginamitan to’y epigraph ya inala to’d sakey ya anlong nen Jose Garcia Villa. No imanoen so villanelle ed tagey say inulit ya linya et 1 tan 3. Labinsiyam so linya to ‘ya. Say kulaan ya sisura to et wala’d linyan 1, 3, 5, 6, 7, 8, 9, 11, 12, 14, 15, 16, 17, 18 tan 19. Say tugma to ya et a, b, a, a, b, a, a, b, a, a, b, a, a, b ,a, a, b, a, a. No say pangibasian ya tugma to et ed say Arti Metrica Del Tagalog nen Dr. Jose Rizal say tugmaan na Villanelle nen Villafania et wala’d patinig tan maksil ya katinig. Samplora’y bilang to yan pantig balang sakey ya linya. No imanoen ni’ra’y villanelle ed malagilion nen Villafania, amin et wala’d samploran bilang ya pantig ed balang sakey ya linya. Onya to met ya dia’d tugma to ya, a, b, a, a, b, a, a, b, a, a, b, a, a, b ,a, a, b, a, a. Balet no pansinen so villanelle 4: Urduja nen Villafania. Naimatonan so villanelle to et wala’d makalnan katinig ya amin so tugma to no ibasi ed Arti Metrica Del Tagalog. Amin ya linya to ya saksakey ya tugma: Imanoen so pigaran linya:
(1) agay la’y binta na impanlupam
(2) postura ka na kinalakian
(3) aya so ipapatnag na matam
(4) dia ed ritmo na sayiao ya tagam
(5) tewek ira’y amin ya talawan
(6) agay la’y binta na impanlupam
No imanoen so salita’d sampot, impanlupam, kinalakian, matam, tagam, talawan, impanlupam et wala’d saksakey ya tugma basi ed say aral nen Dr. Jose Rizal ed anlong. No say pantotongtongan et makalna tan maples ya tanol na salita, Say impanlupam et walad matantan ya tanol insan say katugma to yan matam, tagam et wala’d maples ya tanol. No ibasi ed kindi Dr. Jose Rizal ya so tugmaan to wala’d simple o payak ya tugma so villanelle nen Villafania. Ompapaway ya say linya ya manlapo’d unaan tan kumalabinsiyam et mankatugma.
Say Balikas nen Villafania
Dia’d unaan ya sonito nen Villafania, naobserbaan ya tampol so tepet to’d unaan ya linya: kawalaan mo natan Urduja? Ed sayan tepet nen Villafania ipapanengneng to labat ed saray kaluyagan nen Villafania no panon ton kaimportanti si Urduja ed balang sakey ya Pangasinan. Ta si Urduja et simbolo na Pangasinan:
Kawalaan mo natan Urduja?
Anggapo’y makamta no iner
So angisinopan da ed sika
Aliwa labat ya sonito 1 so angibalikasan nen Villafania so liknaan to’d kaluyagan no panon ton kaimportanti si Urduja ed Pangasinan: Naimatonan ya dia’d arom ni‘ran sonito to:
sonito 139
dia ed panamegley na singgulo
karaanan ya apis na laman
na kinalakian nen Urduja
sonito 136
anggano wala ‘ra so kamuyong
a nanlapu’d boleg nen Urduja
villanelle 50
mamaarap ka’d dapit-letekan
dia’d luyag nen binarin Urduja
lingay mo’y luyag na Cabaloan
Tua man o sakey labat ya mito si Urduja, maksil so pananisia da’ra’y Pangasinan ya si Urduja et aminsan ya angulo’y luyag na Pangasinan. Say sakey ya pipirawat nen Villafania ed saray kaluyagan to et no panon ton aroen tan pabunaen so salita na Pangasinan lalo la’d saray kalangweran:
sonito 136
singa bukbukor ko’y mibabakal
ed saray kailalaka’y biklat
ya angakamo’y dila’y Pangasinan.
Ed sayan alimbawa nen Villafania, papasikian to ira’y tinmutunda la ‘ran umaanlong ed Pangasinan ya italindeg da o so Pangasinan. Tapian ombuna tan unosbong so litiratura tonia.
sonito 128
dia’d inkasil da ra’y dayon musia
kinmuyep so masnag a liwawa
ed muling na musia’y Pangasinan
Ed sayan sonito nen Villafania, mapatpatnag ya saray Pangasinan et sananey ya salita so papablien da. No undayo ka bilang ed siyudad na Dagupan, daiset la’y ogogaw ya makapansalita’y Pangasinan lalo la no say binalegan to et dia'd mismon baley na Dagupan.
sonito 114
Balet saray tobun-balo natan
Dia ed binmungayabong ya siudad
Dinmalin tan binmato’y dila ra
Salitan Tagala’y pilatek da
Ansakit balet tua. Anggaman ontan saray arom ya umaanlong ed Pangasinan ag unabobon ya unkoyep so salita na Pangasinan. Maksil nin sinsya so pananisia nen Villafania ya mabuna sa litiratura na Pangasinan:
villanelle 46
say bilay na tawir a salita
say pansiansia’y dilan Pangasinan
wala’d mabunan litiratura
Pinatuaan to 'ya tan initdan to’y pakapatnagan ya ag unkokoyep so litiraturan Pangasinan nen si Villafania et initdan to’y libro si Virgilio S. Almario, sakey ed saray kritiko to:
sonito 164
(para ed si Virgilio S. Almario)
anlemlemew so liknaa’d pagew
nen yawat ko’d sikayo so libron
Pinabli tan arum ni’ran anlong
anggano wala so panduarua
ompano gaygayen yo’d palian
ta nidatek lanti’d Pangasinan
anggaman ontan emben yo natan
so balikas na musian abangonan
ed abayag ya impakalingwan
aya met so ebat ko ed kuanyo
ya riklamasion na kanonotan
para ed saya’y lapag a nasion
ta say litiraturan panrihion
wala la’d tambib na ibolusion
Amayamay so balikas nen Villafania ed libro ton Malagilion balang sakey ed kaluyagan to. Balet say sakey ya palanang ya ag natitilak ed anlong to et say literaturan Pangasinan et kapara na arum ya salita ya singa tagalog ya wala’y naipaway to yan kuritan.
Say Panrinacimiento ed Pangasinan nen Villafania
Say sakey ya makapaimano ed Malagilion nen Villafania et saray salitan Pangasinan ya ag natalusan na kalangweran. Ta pian napatwak ya, nan bantag ak ed saray iskwela ya samploran salita ya ginamit nen Villafania ed Malagilion. Empaebatan ko’d sikara ya tan ipatalos da no antoy labay ton ibaga man ya salita. Duamplon manaaral ed hayskul so pinilik. Saray salitan impaebat ko tan ipatalos da: anlong, kuritan, banwa, agalpong, egpang, dayabdab, Caboloan, peget, wirwir tan lapayap. Ed sarayan salita, anggapoy nipaliwawa da. Say tepet da’d siak, no iner ko inala yan salita. Makapaermen so pinawayan to may ginawak ya bantag. Ed sayan pakapatnagan, tua labat may ibabaga nen Villafania’d salaysay to’d Balon Silew:
"Say atagey ya klasin Pangasinan so abayag lan abalang o naandi ta nabilang labat iray umaanlong tayo nensaman angga ni ed natan."
Ag pimmayag si Villafania ed sayan matuan nagagawa. Kanian naimatonan dia’d anlong to’d malagilion dakel so salitan Pangasinan ya binilay to tapian nausar da’ra’y untotobon Pangasininsi. Tan say bilin to ra’d kapara ton umaanlong:
sonito 231
O pinabpabli ‘ran umaanlong
pluma’y malayug a Caboloan
liing yo ‘ra’y naugip a musia
dia ed parnasu na Pangasinan
ikorit yo lamet ira’y anlong
tan saray tongtong kabayawasan
kansion yo lamet ira’y laineng
tan saray hambayon abangonan
koloran yo’y dapul ya ilalam
da’ra’y wala ni ed kalangweran
yubol yo’y dila ra’d pangoliran
tawi'd saray tumatagaumen
angga’d masibeg la’ran milupa
tan ikinon so dilin salita.
Say tepet ed saray umaanlong, kapigan ira mansulat tan italindeg so salitan abangonan da, no kimmapoy la’y laman da tan aglara makalikna? No bilbilang et natatakot dan ibaga so liknaan ta say rason et agdara iimanoen, wala so bilin nen Villafania ed saray umaanlong:
sonito 191
agka mapaga umaanlong
no agda nabasa’y kanonotan
no agda natalusa’y liknaan
ya inkorit mo ed saray anlong
agmo paniinapa’y linawa
no agda nagawat so katagey
no agda natukor sa karalem
na kawayangan na ilalam mo
sonito 193
bawim so Paranasun Pangasinan
O kaluyagan ya umaanlong
lagyat mo ‘ra’y sinmaew ya musia
sakbay ya onkilot so ilalam
sakbay ya naayos so linawa
Kanyan saray umaanlong et sikara so ilaloan na ibangon na litiratura na Pangasinan. Sikara so mangipatalos ed saray kalangweran tapian sarama’y salitan nababalang la ed Pangasinan et nabilay. No agnira natenyeg so umaanlong ed sayan bilin nen Villafania ed saray Pangasininsi, mapatpatnag ya anggapo’y panangaro da’d Pangasinan.
Pangabatan
Almario, Virgilio S., Arte metrica del tagalog, Poetikang Tagalog ni Dr. Jose Rizal. 1996, NCCA: Manila.
____________ UP Diksyonaryong Filipino.2001, Anvil Publishing Inc.: Pasig City
Jovellanos, Mel V. A Pangasinan – English, English – Pangasinan Dictionary. 2002, Mega Star Printers: Mangaldan, Pangasinan.
Villafania, Santiago B. Ag Umpapatey so Salitan Pangasinan, Balon Silew, Taon 3, Blg. 2, Abril-Mayo, 2003, Lingayen, Pangasinan.
Torres-Yu, Rosario. Kilates. Panunuring Pampanitikan ng Pilipinas. 2006, The
University of the Philippine Press: UP Diliman, Quezon City.
Comments